ขุนแผนไม่ใช่แค่ตัวละครในนิทานรักสามเส้า ตามการตีความที่ครอบงำสังคมมานาน แต่อาจมีตัวตนอยู่จริงในศึกอยุธยา–ล้านนา ผ่านร่องรอยจากเอกสารทางประวัติศาสตร์ หลายคนอาจคิดว่าขุนช้างขุนแผนเป็นนิทานที่แต่งขึ้นลอย ๆ หรือไม่ก็แต่งขึ้นจากเค้าโครงเพียงน้อยนิดว่าด้วยเรื่องรักสามเส้าระหว่างขุนแผน วันทอง และขุนช้าง ส่วนที่เหลือเป็นเรื่องที่แต่งเติมในภายหลัง ไม่ว่าจะเป็นรบเชียงใหม่ ความขัดแย้งในรุ่นลูกหลาน ฯลฯ บ้างก็ว่า ขุนแผนไม่มีตัวตนอยู่จริง แต่จะเป็นอย่างนั้นจริงหรือไม่ เรามาลองสวมบทเป็นควายนันแล้ว investigate กัน เสภาขุนช้างขุนแผนมีมากมายหลายสำนวน แต่งโดยกวีหลายคนเป็นตอน ๆ อาจต่อเนื่องหรือไม่ต่อเนื่องกัน ทำให้มีเนื้อหาคลาดเคลื่อนไม่ตรงกันบ้างในแต่ละตอน เริ่มจากการเป็นเรื่องเล่าปากต่อปาก ( oral tradition) จนกระทั่งถูกบันทึกเป็นลายลักษณ์อักษร เชื่อกันว่าสำนวนเก่าสุดเริ่มแต่งขึ้นในสมัยอยุธยาตอนปลาย หรืออาจเริ่มขึ้นพร้อมกับการขับเสภาในราชสำนักสมัยสมเด็จพระนารายณ์ และมีการแต่งเพิ่มเติมเรื่อยมาจนถึงสมัยรัชกาลที่ 5 เป็นเวลาหลายร้อยปี เวอร์ชันที่รู้จักกันดีในปัจจุบันคือ ฉบับหอพระสมุดวชิรญาณ ซึ่งสมเด็จกร...